Жаңалықтар

Қазақ тілі мен орыс тілінің күресі: Урбанизация мен жаһандану жағдайындағы ұлттық тілдің келешегі

09.07.2025

1 мин

0

54

Тіл — ұлттың рухы, жаны және тұтастығының тірегі. Қазақ халқы мыңдаған жылдар бойы өз тілін, салт-дәстүрін сақтап келгенімен, соңғы екі ғасырда қазақ тіліне түрлі қауіптер төнді. Солардың ішінде ең бастысы — орыс тілінің үстемдігі, урбанизацияның күшеюі және жаһандану процесі. Бүгінде қазақ тілі мен орыс тілі арасындағы күрес тек тұрмыстық деңгейде ғана емес, тұтас ұлттық болмыс пен болашақ мәселесіне айналды. Осы мақалада Dauletten.kz сайты аталған үш фактордың қазақ тілінің қазіргі жағдайы мен келешегіне қалай әсер ететінін талдайды.

Тарихи алғышарт: Қазақ пен орыс тілінің арақатынасы қалай қалыптасты?

Қазақ тілі — түркі тілдерінің бір тармағы, мыңжылдық тарихы бар, бай тіл. Алайда Ресей империясы мен Кеңес Одағы кезеңінде қазақ қоғамы еріксіз орыс тілді ортаға икемделуге мәжбүр болды.

• Отарлық саясат кезінде орыс тілі — басқару, білім, заң, сауда тіліне айналды.
• Кеңес дәуірінде қазақ тілі екінші қатарға ысырылып, «тұрмыстық тіл» дәрежесінде қалды.
• Қалалық жерлерде орыс тілі негізгі қарым-қатынас тілі болды, ал қазақ тілі ауылдық өңірлермен шектелді.

Осындай жағдай қазақтардың тілді тек этникалық белгі ретінде емес, әлеуметтік, экономикалық мүмкіндік құралы ретінде қарастыруына себеп болды.

Урбанизация және қазақ тілінің қалалық ортада шегінуі

Урбанизация дегеніміз не?

Урбанизация — ауыл халқының қалаға көшуі және қалалардың дамуы. Бұл үрдіс Қазақстанда ХХ ғасырдың ортасынан бастап белсенді жүрді. Бүгінде қазақстандықтардың шамамен 60%-дан астамы қалада тұрады.

Қалалардағы қазақ тіліне тән қиындықтар:

• Қалаларда орыс тілді орта басым: мектеп, медицина, қызмет көрсету, БАҚ.
• Қазақ мектептерінің үлесі артқанымен, жоғары білім мен жұмыс көбіне орысша жүреді.
• Қазақша сөйлеу «ауылдық» бейне ретінде қабылданып келді.

Жаһандану және тілдік гегемония

Жаһандану — елдер арасындағы мәдени, экономикалық, технологиялық байланыстардың күшеюі. Бұл процес те ұлттық тілдердің болашағына қауіп төндіріп отыр.

Жаһанданудың әсері:

• Ағылшын тілі — ғылым, ІТ, бизнес тіліне айналды
• Мәдени өнімдер: Netflix, YouTube, TikTok — шетел тілінде
• Қазақ жастары орысша не ағылшынша ойлап, қазақша ойлауға қиналады

Тілдік сана да өзгере бастады:

Көп тілді болу — жақсы қасиет, бірақ қазақ тілінің рөлін төмендетіп, оны тек «үй тіліне» айналдыру — болашағы жоқ жол. Жаһандану кезінде ұлттық тілін сақтай алған халық қана рухани тәуелсіздігін сақтайды.

Қазақ тілі мен орыс тілінің күресі: бұл бәсеке ме, әлде бейімделу ме?

Қазақстан — көпұлтты ел. Орыс тілі әлі де халықтың едәуір бөлігінің ана тілі. Конституцияда орыс тілі «ресми қатынас тілі» деп көрсетілген. Бұл — орыс тілінің беделін заңмен де бекіткен норма.

Алайда бұл жағдай қазақ тіліне кері әсерін тигізуде:

• Мемлекеттік мекемелерде қазақ тілінде сөйлеу мәдениеті баяу қалыптасуда
• Көптеген қазақтар орысша жақсы сөйлегенін мақтан тұтады, қазақшасын ұялып айтады
• БАҚ-тағы контенттің едәуір бөлігі — орыс тілінде

Ұлттық тілдің келешегі: не істеу керек?

Мемлекеттік деңгейде:

• Қазақ тілін барлық салада (заң, медицина, технология, ғылым) дамытатын нақты бағдарламалар қажет
• Мемлекеттік қызметкерлерге қатаң тілдік талап қою
• Қазақ тілді БАҚ, контент, сериал, подкаст, кино санын арттыру

Қоғамдық деңгейде:

• Қазақ тілінде сөйлеуді құрмет пен беделдің белгісі ретінде қалыптастыру
• Жас ата-аналар баласына қазақша сөйлеп, қазақша ойлауды үйретуі
• Қалалық ортада қазақ тіліне бейімделген инфрақұрылым (жарнама, қызмет көрсету, ІТ шешімдер)

Жеке адам деңгейінде:

• Өз ана тіліне жауапкершілікпен қарау
• Қазақ тілінде кітап оқу, жазу, сөйлеу дағдысын дамыту
• Қазақ тілін тек “ұлттық парыз” деп емес, рухани және практикалық құндылық деп қабылдау

Қорытынды

Қазақ тілінің болашағы — жай ғана тіл тағдыры емес, бұл ұлттың ертеңі үшін маңызды мәселе. Урбанизация мен жаһандану — тоқтатуға болмайтын табиғи процестер. Бірақ бұл үдерістерге ұлттық мүдде тұрғысынан дайын болу — біздің басты міндетіміз. Қазақ тілі тек сақталып қалмай, қалаларда да, цифрлық кеңістікте де үстем болуы тиіс. Ол үшін әр қазақ өз тілін күнделікті өмірінің негізгі құралына айналдыруы керек. Сонда ғана қазақ тілі болашақ ұрпақтың тіліне айналады.

Автор: Ұлжан Омарова